Os Vellarrois (A Veiga do Seixo e Castrelo de Cima- Riós)

No lugar de Veiga do Seixo (Riós), en tempos de Entroido, saían unhas máscaras, hoxe desaparecidas, chamadas vellarrois. Compúñanse dunha carauta feita de forte cartón, que representaba unha faciana humana, na que resaltaba un longo e afiado nariz, con bigotes e barba feitos de la de ovella de cor negra; destacaban tamén, pintadas, as cellas e as pestanas, e na boca –entreaberta– unha branca dentadura; nas partes laterais da carauta púñanlle unhas grandes orellas de papel dobrado en forma de acordeón. A parte posterior era recuberta con papel de cores chamativas. A carauta levaba enriba unha especie de pucho, en forma de coroa real, feita de vimbios entrelazados e enfeitados con papeis de cores que eran pegados con masa feita de farelos e auga. Remataba a coroa unha escarapela da que penduraban moitas fitas de cores. Na base frontal da coroa –preto da carauta– colocábanse chamativas e variadas postais.

O traxe levaba unha camisola (camiseta de felpa), enfeitada con fitas de papeis de cores que formaban un debuxo en ángulo, rematando o vértice case que na cintura, por debaixo do peito tiña unha especie de escarapela da que penduraban fitas de cores; nos hombreiros tamén levaban escarapelas das que igualmente penduraban fitas de cores. O calzón (de felpa), era enfeitado coséndolle cintas de papeis de seda, ou rizado de varias cores, formando liñas horizontais. No pescozo levaba un pano de cor branca, e na cintura unha faixa, tamén de cor branca, debaixo dun cinto con esquilas. Nas pernas levaba polainas de coiro ata os xeonllos, abrochadas con febillas, e nas mans luvas de cor branca. Portaba un farrampo ou tralla, que se asemellaba a un mallo, feito cun mango de pau e unha tira de pel, ás veces forrada con tea de saco de esparto. Co farrampo zorregaban a cantos atopaban polas rúas ao seu paso.

Estas máscaras –en grupo– saían a pedir as viandas e mesmo cartos pola aldea e os lugares veciños, para logo facer un xantar entre todos os mozos, co recolectado, o Domingo de Piñata. Xerardo Dasairas ao falar do entroido no Val de Monterrei (O Entroido en Terras de Monterrei, ed. do Cumio) dá conta de que estas máscaras tiñan por costume xuntarse para logo ir todos enmascarados, en grupo, á capela onde estaba a imaxe de Santa Ana, e de seguido daban unha volta arredor da capela, pedindo que a Santiña lles dera sorte nas súas andaduras petitorias pola contorna, e segue dicindo que en ocasións, pernoctando no camiño, percorreron os lugares de Pena do Souto, O Navallo, Castrelo de Abaixo, Covelas, As Vendas da Barreira, e mesmo San Lourenzo e Pentes, xa no concello da Gudiña, como aínda recorda hoxe algún paisano entrado en anos.

O grupo de enmascarados (vellarrois), era acompañado pola madama, moza disfrazada ou engalanada con elegantes roupas, e tamén por un farrampón, mozo disfrazado con roupas vellas e a faciana tapada, este farrampón era o que se encargaba de recoller os aguinaldos de porta en porta.

Subliñar que no veciño lugar de Castrelo de Cima (tamén do Riós) había unha máscara idéntica á da Veiga do Seixo, chamada tamén vellarrón, só que en vez de estar enfeitada con papeis de cores, estaba adornada con tiras de tea de distintas cores combinadas. A ritualidade que empregaba era a mesma ca a da Veiga do Seixo. A xente cando pasaba dicíalle ¡Vello, vello, vellarrón, mete os cartos no bolsón!, era para que gardara os cartos que algúns lle daban (que naquelas datas serían máis ben poucos); polo mesmo motivo e de parecida forma lle dicína aos cigarrois no Val de Verín: ¡Cigarrón, lapón, mete os cartos no bolsón! Confeccionaban moi ben estas máscaras en Castrelo de Cima, entre outros, o Sr. Manuel d'Anta, de alcume 'O Mudo', o Sr. Francisco Gago, o Sr. Francisco Vaz, axudados para facer a vestimenta pola Sra. Mª Rosa e máis Sra. Aurora da Tía Luisa. De preparar a comida encargábanse por veces a Sra. Concepción, a Sra. Aurora e a Sra. Edelmira. O Luis do Tío Silvino desempeñaba moi ben o papel de farrampón, ás veces acompañado por un cadelo todo traxeado. Cada un confeccionaba a súa máscara, con segredo e tratando sempre de que fora mellor engalanada ca a dos outros veciños; así o conta Antonio Gago, natural deste lugar.

Mitos, crenzas e costumes da raia seca. A máxica fronteira Galego-Portuguesa; José Rodríguez Cruz, Antonio Lourenço Fontes; editorial Ir Indo (2004) pax. 281-283

«Hacer la careta del Vellarrón me da vida»

Entrevista | Adelino Rodríguez Martínez PROFESOR DE RIÓS

• Angelines González Verín La Voz de Galicia

Adelino Rodríguez Martínez ha colaborado en la recuperación del traje típico del Entroido de su municipio, Riós, el Vellarrón. Después de un amplio y minucioso estudio ha elaborado la careta de esta máscara. Para recuperar la cultura carnavalesca del municipio ha enseñado a confeccionar la careta y se prepara para impartir enseñanzas dentro de un nuevo curso.

-¿En Riós hay muchas caretas de Vellarrón?

-Yo tengo dos y en un curso hemos elaborado doce réplicas que sirven como adorno. Para el Entroido de este año no tenemos suficientes trajes y caretas porque aún estamos comenzando con la labor de recuperación del Vellarrón. El Concello está preparando un curso con el que los vecinos podrán aprender a crear todas las piezas que forman el Vellarrón. Yo enseño a elaborar la careta, del resto del traje se encarga otro equipo.

-¿El Vellarrón es parecido a alguna otra máscara de localidades próximas?.

-Considero que es muy parecido al de Viana o Vilariño de Conso.

-¿Dónde encontró información del Vellarrón?

-En el pueblo de A Veiga do Seixo hay una familia que facilitó detalles del Vellarrón y poco a poco fuimos creando el traje. Hoy ya se puede ver un Vellarrón completo, aunque no es suficiente para organizar una comparsa de Carnaval. En próximas ediciones espero que podamos contar con un buen número de trajes en Riós.

-¿Qué le aporta la confección de la careta?

-Una gran satisfacción. Me da vida porque estoy jubilado y paso muchas horas en el taller creando la careta. Me hace mucha ilusión que se recupere el Entroido de Riós, el Vellarrón y las tradiciones de los pueblos. Desde pequeño me gusta mucho el Entroido.

-¿Necesita mucho tiempo para crear la careta?.

-Bastante. La careta es muy laboriosa, pero económicamente no cuesta mucho.

Cigarróns e peliqueiros (Val de Verín e Laza), en Mitos, crenzas e costumes da raia seca

O cigarrón, tamén chamado peliqueiro (na parte de Laza) –e felo en Maceda–, é a máscara máis importante e representativa do Val de Verín. Sobre as súas orixes e antigüidade corren varias versións; en Laza existe a lenda de que os peliqueiros eran servintes ou homes que pertencían á garda do Conde de Monterrei, que ían de vez en cando por alí para cobrarlles o tributo imposto polo Sr. Conde. Outra versión coñecida é que os cigarróns axudaban o Conde nas cacerías –ás que este era moi afeccionado–, choutando pola enfoscada facendo soar os chocallos para que saíra a caza a lugar apropiado. Dicir que a lenada está aí, saída do pobo, comentada e analizada por uns e por outros, pero o certo é que as verdadeiras orixes da máscara pérdense en tempos ben antigos da que posiblemente aínda quedan para mostra compoñentes de tipo zodárico como pode ser a pelica ou mesmo outros aspectos rituais no seu comportamento.

Xesús Taboada Chivite corrobora estas versións sobre as orixes dos cigarróns:

(...)

A máscara de cigarrón consta das seguintes partes, unha carauta con forma humana, feita de madeira –cortada en boa lúa–, na que resaltan pintadas as cellas, as pestanas, as meixelas, uns amplos e retorcidos bigotes, barba (feita de pel de lebre) e a boca entreaberta mostrando os dentes e deixando entrever un cínico sorriso. Na parte superior da carauta leva unha especie de mitra feita con lamia de lata, na que se pintan predominantemente animais salvaxes, antigamente tamén se lle pintaban motivos vexetais ou astrais; nos extremos da parte inferior colga un pondón por cada lado de cor verde e vermello, preferentemente. A mitra pola parte posterior leva unha pelica de animal salvaxe, colgando en forma de rabo polas costas; dende a parte máis alta da mitra colgan tamén uns longos penachos de rabo de cabalo. A carauta está feita con madeiras de bido ou amieiro, por ser madeiras boas de traballar, correosas e lixeiras; no seu conxunto vén pesando aproximadamente quilo e medio.

O resto da vestimenta que emprega o cigarrón consta dunha camisa de cor branca, con gravata preferentemente de cor vermella; unha curta chaquetiña adornada con galóns e ornamentos dourados. Nos hombreiros da chaquetiña leva unhas xarreteiras de tipo militar das que colgan flocos dourados. A chaquetiña cerra na parte frontal cunhas cintas de cores, en lazada. Amarrado a chaquetiña cuns broches, leva un pano de varias cores, posto por enriba das charretas e colgando polas costas. Na cintura leva unha apertada faixa e por riba dela un cinto con grandes chocallos que penduran pola parte de atrás, entreverando os machos (de son grave) e as femias (de son agudo) para que soen ben a medida que se move o cigarrón. Tapando parte das pernas viste un curto calzón con varias rondas de flocos ou pondóns (sobre 220) sobrepostos de cor branca e borlas (pondóns máis grandes) de varias cores nos laterais. No resto das pernas leva medias brancas que cobren ata os xeonllos, suxeitas con ligas. Nos pés levan calzado baixo de cor negra. E na man portan unha especie de látego ou tralla de coiro.

O conxunto do traxe que viste o cigarrón ou peliqueiro sobe dos mi douscentos euros, dado que a súa confección é totalmente artesanal e require moito tempo para facelo. Moitas costureiras e xastres –como os Añel de Castro de Laza– pasan dende o ano novo, polas noites, cosendo nos traxes para podelos ter rematados nas datas de entroido.

O cigarrón chouta e corre polas rúas, facendo soar os chocallos con estridente e acompasado son, batendo co seu látego ou tralla a cantos se cruzan no seu camiño. Nunca fala nin saca a carauta. É respectado por todos, ao que ninguén toca nin lle bota fariña, auga, cinsa, etc.

Mitos, crenzas e costumes da raia seca. A máxica fronteira Galego-Portuguesa; José Rodríguez Cruz, Antonio Lourenço Fontes; editorial Ir Indo (2004) pax. 281-283

Aquí tedes un estupendo vídeo realizado por Manu Sanmamede, onde se amosa o proceso de fabricación dunha careta de cigarrón, enlazando o cigarrón e o castelo de Monterrei, como dous elementos fundamentais do patrimonio sentimental dos habitantes da comarca: Cigarrón, volta a orixe.

.

As rutas de Fernando Serrulla: Vilardecervos

Fernando Serrulla é un vasco de Monterrei. Desde que chegou a nosa terra sempre amosou admiración e compromiso co noso patrimonio cultural e natural. Desde hai algún tempo alégranos os sentidos cos vídeos que sube a súa canle de youtube, onde deixa constancia da fermosura das nosas paisaxes cunhas marabillosas fotos acompañadas dunha non menos excelente música. Subo aquí o vídeo da súa ruta por Vilardecervos, pero podedes ver máis aquí.

E se queredes saber máis das minas, premede aquí.

Nas beiras do Larouco, de Antonio Rodríguez Colmenero

"(...) Saceda é un fitotopónimo, esto é, un nome de lugar derivado dunha especie vexetal, o salgueiro, que en latín é salix e na versión adxetival neutra plural pode dar salliceta, salgueiral, que é o mesmo que Saceda.

Pero Saceda enterra as súas raíces históricas moi fondo, xa en época prerromana. Non cabe dúbida que na etapa máis pura da cultura máis tipicamente castrexa foi a capital e punto de referencia de todo o val; mais non a aldea actual senon o seu castro, ó que lle chaman Cidá, o que posúe unha localización ideal no medio dunha chaira de terras diversamente fértiles, pero en todo caso variadas e ás veces ricas, o mesmo desde a vertente agrícola que pastoril. O outeiro móstrase escarpado polo sur e occidente, de fácil acceso polo leste e suavemente expandido en derrame polo norte.

(...)

O xacemento castrexo componse de varios recintos singularmente concatenados, de tal xeito que, mentres para o sur, o lugar de máis difícil acceso, existe unha soa muralla, para noroeste chegan a contabilizarse ata catro sucesivas. O segredo radica na disposición, non concéntrica, senón imbricada dos aneis defensivos, que se espacian cara o norte seguindo a cadencia dunha máis ampla superficie do castro.

Na parte de oriente aínda é adiviñable a liña dun grande foxo, imprescindible a causa da vulnerabilidade desta banda da fortaleza castrexa.

(...)

Nas beiras do Larouco. Roteiros pola Natureza e a Historia. Antonio Rodríguez Colmenero. Concello de Cualedro; Secretaría Xeral para o Turismo. 1995 (pax. 83)