A Facultade de Xª e Hª da Universidade de Santiago apoia as reivindicacións da Plataforma

ESTELA FUNERARIA DE RIÓS. S. III DC

Recollido da Asociación Cultural Alto Támega

Apareceu na casa rectoral de Riós, facendo de lumieira nunha porta interior. Actualmente depositada na igrexa parroquial de Riós.
Rematada en frontón triangular, pouco frecuente en Galicia, e con motivos de significado astral: lúa crecente, roseta hexapétala...
G NIGRINI/ VS ALBINU/ S G ALBIANO/ NIGRINO AN/ XVI FMP/ DMS
Gneo Nigrinus Albinus adicou un monumento ó seu fillo, Gneo Albiano Nigrino, de 16 anos. Consagrado aos deuses Manes.

(F. Fariña Busto. Galicia no Tempo)

Liña de tempo de Monterrei

Monterrei on Dipity.

Así non

La Duquesa de Alba en Monterrey

Galicia Dixital martes, 01 de marzo de 2011. Joaquín Nieves

La actualidad manda y en esta ocasión permite mirar al pasado. En papel couché ocupa páginas la Duquesa de Alba, al igual que sucedía a mediados del pasado siglo. Entonces en el magazine "Luna y Sol" y, hoy en el "Hola", el protagonismo llegaba de la mano de los Grandes de España, por sus títulos nobiliarios y acontecimientos sociales.

Las bodas de Cayetana fueron acontecimientos del siglo, como, sin duda, se repetirá de producirse su tercer enlace como los anteriores por amor de amar y sentirse amada.

 De la Casa de Alba, la actual duquesa, fue la primera de las ilustres damas del madrileño palacio de Liria que visitó el Castillo de Monterrey, en Verín, accediendo por la "Calzada Real", para conocer sus posesiones en tierras orensanas, acompañada por el alcalde de Verín, Manuel Pérez García Sabugo y el Comisario de Monumentos y Excavaciones Arqueológicas e historiador Jesús Taboada Chivite, quien en un portafolios llevó la documentación referida a la Plaza Fuerte, datos que Cayetana escuchó con atención.

De aquella visita, estamos en condiciones de brindar aqui el único documento gráfico exclusivo para "Galegos", si el coordinador tiene la gentileza de publicar la vieja postal, que puede considerarse novedosa exclusiva informativa de máxima actualidad por las noticias traídas y llevadas estos días por la prensa del corazón.

En la fotografía, en un reclinatorio está orando en la Iglesia de Monterrey la Duquesa, flanqueada por las esposas del gobernador de Orense y del alcalde de Verín y, en el grupo, con el portafolios bajo el brazo, Jesús Taboada y un grupo de caras conocidas verinenses que se vieron gratamente sorprendidas por la presencia de la dama.

Según se había expresado doña Cayetana, prometía volver en otra ocasión, alojandose en el Parador de Turismo para disfrutar de la belleza del Valle que se extendía a sus pies.

Pero la Duquesa, de no haber realizado otras visitas posteriores, al menos de incógnito, no nos consta lo que podría ser noticia, como lo había sido hace más de medio siglo, teniendo en cuenta que hoy lo permiten nuevos accesos y Verín es ciudad fonteriza, por la que transcurre la Autovía de las Rías Baixas, con empalme a la de Portugal por Chaves. Contando Monterrey con un centro hostelero de primer orden que hace atractivo el recinto rodeado de murallas medievales.

Por tierras de Galicia. Monterrey y el camino de Santiago, de Benigno González de Sologaistúa; Madrid, 1944

"El camino que sube a Monterrey es una calzada antigua, empedrada de grandes losas desiguales; al comienzo de la subida se encuentran algunas casas pobres, casi míseras; por eso sorprende más ver en ellas fustes de columnas, capiteles, escudos y piedras bien labradas que, sin duda alguna, no corresponden a sus misérrimas fábricas; son los despojos de Monterrey, es la rapacidad inculta y voraz que va mondando y desvalijando poco a poco las ruinas veneradas.

Sigue el camino ascendiendo entre curvas graciosas; la mayor parte del trayecto va bordeando la solidísima cerca de piedra que rodeaba la magnífica posesión que aquí tuvieron los jesuítas.

Se llega por fin a la puerta del recinto exterior de la fortaleza y, entrando por ella, se da en una esplanada tapizada de verde hierba, sobre la que extiende sus brazos una cruz monumental de piedra. Aun hay que subir una corta pero fuerte pendiente; ya se dibuja el airoso arco ojival de la entrada principal de la fortaleza; al trasponer este bellísimo arco apuntado, de la más pura traza, el ánimo se transporta a los siglos pasados, y me parece que en pocos pasos he recorrido hacia atrás el camino de varios siglos"

pax. 41,42

Estela do Guerreiro de Pedralta (Castrelo do Val)

Actividade para descubrir as características da estela de Pedra Alta, atopada en Castrelo do Val, e reflexionar sobre a importancia e uso do Patrimonio a través do debate xurdido sobre o lugar onde debe custodiarse. Acompaña á actividade un vídeo de TVE en Galicia sobre o descubrimento da pedra e a súa importancia histórica.

A Pedra Alta de Castrelo Do Val by edumonterrei

El sorprendente colegio de Monterrei, de Evaristo Rivera Vázquez, SJ. Compañía de Jesús, 2006.

El 24 de marzo de 1556, dos jesuítas -un sacerdote y un hermano escolar- atravesaban con paso cansino la villa orensana de Verín. Venían a pie desde Valladolid. La gente se les quedaba mirando con curiosidad. Ellos estaban contentos porque "habían llegado la víspera de Nuestra Señora de marzo a quien tomamos por axuda de todas nuestras cosas".

Atravesaron el puente sobre el río y acometieron la áspera calzada de piedra, muy vetusta, que serpenteaba caprichosamente monte arriba. Al terminar, quedaron sin fuerza alguna de las pocas que traían. Pero estaban as fin en su destino: el castillo de Monterrei. Lo habían divisado por el camino, mucho antes de llegar, imponente sobre un atractivo otero. Cruzaron la muralla y se dirigieron al palacio del conde, que les recibió y obsequió espléndidamente como a hijos de una prolongada gestación.

El sacerdote era Juan de Valderrábano, natural de Valladolid, que había estado ya en Galicia diez años antes (cuando era aún escolar) dando misiones por la diócesis de Mondoñedo, llamado por el obispo Soto, buen amigo suyo. Ahora venía como Rector en Monterrei y luego sería el primer Provincial de Toledo y Superior en muchas partes. El escolar se llamaba Juan González, estudiaba Teología y habría de ser el primer jesuita muerto en Monterrei.

Al día siguiente se entregaron ya al trabajo. Valderrábano se presentó al párroco y se puso a su disposición para toda suerte de ministerios. González empezó a recorrer el pequeño pueblo y todos los pueblos vecinos anunciando que, a mediados de abril, comenzarían unas clases gratuítas de Gramática junto al palacio del conde. La novedad y la curiosidad calaron increíblemente entre la gente. Aquel curso ser reunieron ya 53 alumnos. Estaba en marcha lo que sería más tarde un admirable Estudio General.

(pax. 9,10)

O soñador de tempos

Xaime Lis (Kómic libraría)

"O artista Fernando Barreira colabora coa Plataforma Cidadá para a Defensa do Castelo de Monterrei cunha edición limitada de 200 serigrafías da súa obra O soñador de tempos, un fermoso collage cheo de elementos diversos cos que o artista, de maneira magnificamente irónica, tenta plasmar a ilóxica decisión  da Xunta de empregar o histórico edificio como recinto hostaleiro.

Na súa ilustración aprezamos o Castelo sobre un fondo vermello con tres esferas, flanqueado por dous canóns para turistas (...) e algo mudado respecto á actualidade, cunha grande antena parabólica, unha piscina ou mesmo un tendal para roupa do grupo Inditex.  Esta retranca gráfica vémola incluso máis clara nas tres figuras que aparecen baixo o Castelo, nunha sorte de entrada de hotel (co nome de Monterrei sarcasticamente afrancesado: Montelerruá) grandilocuente e innecesaria, e onde unha das figuras defeca (figuradamente) no pobo.

Estamos, pois, ante unha obra de multiples lecturas, un deses deseños que podes mirar durante tempo e tempo para acabar sempre atopando algún detalle no que non repararas.

Sen desmerecer o estilo de Barreira o visionado do seu collage lémbrame directamente o traballo de Terry Gillian, o único estadounidense dos xeniais Monty Python e responsable das surrealistas animacións que realizaba con fotografías antigas recortadas para os programas e películas do grupo humorístico.  Tamén no seu estilo gráfico atopo pousos do traballo doutro grande ilustrador galego, Reimundo Patiño, autor, xunto con Xaquín Marín, de Dúas Viaxes, considerada a primeira obra de banda deseñada en galego."

Podes mercar O soñador de tempos poñéndote en contacto con edumonterrei@gmail.com, ou en Santiago, en Kómic (San Pedro de Mezonzo, 34) e na galería de arte Terra de sombras (Fernando III, 22). 

O meu Monterrei

Eladio Anxo Fernández Manso

Hai uns 8 anos, no meu antigo blog 'Caladiños', escribín isto sobre Monterrei. Daquela estaba lonxe de imaxinar a lea nas que nos meteu a absurda idea da Axencia de Turismo de trasladar o Parador a fortaleza. Con este artigo quero iniciar unha serie na que os que queirades escribades sobre os vosos recordos e sentimentos sobre o castelo: "O meu Monterrei", animádevos a participar mandando os vosos escritos e fotos ao correo edumonterrei@gmail.com.

Coa madriña na Torre de Don Sancho

Entre os lugares que teñen un espazo importante na miña memoria figura nos primeiros lugares o castelo-fortaleza de Monterrei que preside maxestosamente o val do mesmo nome. Subir ao castelo a dar un pasei foi, a aínda é, habitual para os que alí nos criamos, sobre todo cando queremos ensinarlles ás visitas o mellor da nosa terra da raia seca. Hai outras lembranzas do castelo, máis íntimas e algo canallas, ao abeiro da noite, ás veces en boa compañía.

Alí celebrouse hai anos o xogo de rol, Irmandiños, a revolta, que ten acadado un gran éxito. Os irmandiños de hoxe gañáronlle aos malfeitores, como ocorreu tamén na revolta histórica de 1467, aínda que enseguida deixaron de novo paso aos señores. Grazas a labor de Taboada Chivite, e máis recentemente de Xerardo Dasairas, podemos coñecer a historia de Monterrei e imaxinar a vida das xentes que alí viviron.

Monterrei é un dos conxuntos monumentais (paisaxístico, artístico e militar) máis importantes de Galicia, sen embargo non ten a sona doutros de menor entidade. Velo desde o val xa impresiona, pero o mellor é subir andando desde o barrio da San Lázaro (en Verín) ou, polo menos, facer camiñando todo o Paseo das Donas desde o cruceiro. É inadmisible que se permita subir cos coches ata a entrada do Patio de Armas. Ao cruzar a primeira liña de murallas desviámonos á esquerda e atravesamos a elegante e recia porta principal para achegarnos á fermosa portada gótica do Hospital de Peregrinos, onde se representa o Tetramorfos.

Unha das intervencións máis lamentable que se teñen feito en Monterrei constitúea o asfaltado da rúa que ascende desde o Hospital. Neste país soterramos en asfalto a terra e as pedras, tan mal lle queremos? Se continuamos cara o cume percorremos as rúas coas casas en ruínas da aldea, antiga sede do Concello de Monterrei, ao que pertence o castelo (e non a Verín como os da vila pretenden, un chisco de localismo non fai mal!). Penso que habería que facilitarlles aos propietarios desas casas a súa restauración respectuosa co entorno ou que Patrimonio as merque para destinalas a actividades culturais ou lúdicas, porque a alternativa é que se veñan todas abaixo. Para poñer en valor todo o recinto fai falta crear un Padroado que vixíe o seu coidado e leve a cabo unha programación de actividades que lle dea vida como espazo de lecer e cultura (aquí actuaron os Heredeiros da Crus ou Amancio Prada).

Podemos retroceder e subir polo estrada por onde mal acostuman a facelo os coches. Bordeando a acrópole polo leste había antes un fermoso paseo baixo os tileiros, pero unha enfermidade acabou con eles. Percibo dous cambios significativos na paisaxe respecto da miña mocidade: por unha banda, a perda de árbores no monte e, por outra, o aumento das edificacións ‘en calquera sitio’ do van deixando cada vez menos espazo ao monte e ás terras de labor (a concentración parcelaria, autovías e estradas tamén fixeron a súa contribución aos desafortunados cambios na paisaxe). Seguindo a rota anterior torcemos á esquerda nunha entretida camiñada entre portas e cercas.

A outra alternativa supón rodear o núcleo do castelo polo sur, seguindo as liñas das potentes murallas e garitas que miran ao sur, a Portugal. Desde este lado podemos ver aos nosos pés o Parador Nacional que nos puxo D. Manuel (grazas!) construído por riba do antigo Colexio de Xesuítas, un centro educativo de moita relevancia. Antes, arredor de 1490, instalárase en Monterrei a primeira imprenta de Galicia. Merece a pena deterse a mirar o castelo: o muro ameado, a igrexa, a Torre das Donas e, sobre todo, as bonitas galerías do Pazo dos Condes.

Entrando no Patio de Armas recíbenos un pozo con lenda. A lenda di que hai un túnel escavado desde o pozo ata a única fonte do entorno. Este era o gran problema da fortaleza e para protexer a fonte se construíu un pequeno parapeto militar durante as guerras con Portugal no s. XVII, a Atalaia. Unha vez visitado o castelo, paga a pena dar un pequeno paseo ata a Atalaia e a fonte. Cando eramos nenos tamén non dicían que arroxaban ao pozo aos condenados, daquela non sorriamos.

A igrexa románico-gótica de Santa María é pequena pero cun gran valor artístico: os canzorros, a portada gótica ao norte rodeada por tumbas baixo arcos e no seu interior o retablo de pedra con escenas da Paixón.

Por suposto, hai que contemplar desde o patio, de vagar, as dúas galerías renacentistas. A sucesión de columnas e piares, coroados pola Torre das Damas forma unha fachada de gran elegancia e fermosura. No restaurado interior do pazo podemos visitar o Museo.

Na Torre de Don Sancho co Parador e o val ao fondo

Deixo para o final a Torre da Homenaxe ou de D. Sancho, do século XV, de grosos e sobrios muros. Non me canso de subir a ela, mirando polas ventás de cada andar, tocando os sinais dos canteiros que labraron os perpiaños, ata chegar arriba e desde alí dominar coa vista o val de Monterrei. A pesar dos estragos podemos pasar un bo rato mirando cara norte, o monte de San Salvador e o descorrer do río Támega desde a serra de San Mamede, ao leste vemos a vila de Verín (como case todas as de Galicia, fea, chea de abusos urbanísticos) e ao fondo os montes de Campobecerros, Ríos e Vilardevós, cara o sur seguimos o Támega cara a raia e Chaves, a terra dos inimigos de onte, aos que tanto lles debe a fortaleza. Cara o oeste, ao fondo, no alto, o mítico monte Larouco, e no val o río Búbal leva as súas augas cara o Támega. A súa beira Vilaza, e dous quilómetros ao norte, Albarellos de Monterrei e a rúa dos Caladiños.

CONSELLO DA CULTURA & AXENCIA DE TURISMO DE GALICIA

O conflito arredor das obras de acondicionamento como hotel do castelo de Monterrei maniféstase na distinta visión que sobre as mesmas teñen dúas institucións: a Axencia de Turismo (responsable da xestión do monumento) e o Consello da Cultura Galega.

O Parador e o Castelo de Monterrei

Despois de ler coa axuda do profesor/a os artigos anteriores, que resumen o Informe do Consello e a nota de prensa coa que contestou a Axencia, responde ao seguinte cuestionario:

1. Resume as competencias e funcións das dúas institucións. Botálle unha ollada as súas webs:

http://consellodacultura.gal/index.php

http://www.turgalicia.es/canle-institucional/turismo-de-galicia/a-axencia?langId=gl_ES

2. Un monumento histórico coma o castelo de Monterrei, está relacionado coa cultura ou co turismo, ou cos dous? por que? Que cres que é máis importante, o uso cultural ou o turístico? son incompatibles? por que?

3. O feito de que estea xestionado por Turismo en vez de por Cultura, dentro do organigrama da Xunta, cres que é axeitado? a que lle dá máis importancia o goberno galego á hora de xestionar o Patrimonio?

4. No Informe do Consello da Cultura dise que Monterrei 'non é un castelo sen máis', que quere dicir con esa frase?

5. Tamén se fala do 'ambiente', a que se refire? cres que un hotel no castelo modifica o 'ambiente' do conxunto? por que?

6. Que propón o Consello para 'poñer en valor' o monumento? que significa para ti esa expresión 'poñer en valor'?

7. Comenta a frase: 'unha arquitectura en desuso é unha arquitectura morta'. Que medidas propoñen o Consello e a Axencia para que Monterrei non sexa unha arquitectura morta? a quen beneficia a proposta do Consello? e a da Axencia? por que se opón o Consello á construción do hotel no castelo?

8. Buscando en Internet define brevemente os seguintes conceptos: Conxunto Histórico, Ben de Interese Cultural (BIC), Plan de Viabilidade, Plan Director

9. Que significa que 'Monterrei é unha icona da paisaxe real e imaxinaria, e un elemento fundamental da identidade dos habitantes da comarca'? Coméntaa na aula cos teus compañeiros/as, e buscade un exemplo de lugar na vosa zona ao que se lle poida aplicar a mesma definición. A construción do hotel racha con ese carácter de icona e de elemento identitario de Monterrei, ou non? como reaccionarías se as autoridades fixesen unha actuación semellante no principal monumento histórico e/ou natural da túa comarca?

10. Quen debería decidir sobre o uso e aproveitamento dun monumento coma o castelo? As autoridades da bisbarra, os veciños e veciñas, os expertos en Patrimonio, a Xunta, os empresarios... Por que cres que a Axencia de Turismo non acepta a 'conferencia de consenso' que propón o Consello?

11. Que propón cada organismo para o actual Parador (a só 400 m do castelo), en perigo de peche por falta de clientes? Que proposta che parece máis axeitada? por que?

12. Cres que o feito de trasladar o Parador ao castelo atraerá máis turistas e así se poderán manter os dous establecementos hoteleiros no mesmo entorno? ti prefires visitar o castelo sen hotel ou con hotel? por que?

13. Quen paga as obras do hotel? a quen pertence a empresa Paradores? cales son os beneficios para a Axencia de Turismo de regalarlle o hotel a Paradores?

14. A quen beneficia que un conxunto histórico teña un uso cultural? e o hotel? Busca na rede o prezo dunha habitación nun hotel de catro estrelas, ti poderías durmir facilmente nun destes hoteis?

15. Por que son valiosos os monumentos coma o castelo de Monterrei? por que a xente quere visitalos? a quen pertencen? Cres que as autoridades deben garantir a conservación e o acceso de todo o mundo, sen diferenzas de riqueza, a estes elementos patrimoniais? por que?

A resposta da Axencia Galega de Turismo ao Informe do Consello da Cultura Galega

En relación ao informe emitido polo Consello Galego de Cultura, Turismo de Galicia, quere destacar que a rehabilitación do Castelo de Monterrei permitirá poñer en valor un dos bens culturais máis importantes de Galicia e xerar emprego e riqueza na comarca. O proxecto de rehabilitación para o conxunto arquitectónico ten como obxectivo prioritario a revitalización do mesmo para usos culturais e turísticos, garantindo o seu uso público.

A Xunta renova así o seu compromiso cunha das nosas riquezas culturais máis importantes abríndoo en parte ao uso como Parador de Turismo pero blindando tres prioridades: que siga sendo público na súa totalidade e aberto a todos os cidadáns, que se manteñan os usos culturais e que se protexan o 100% dos postos de traballo actuais.

Compre destacar que este uso turístico é o único compatible coa conservación do conxunto histórico xa que permite que a inversión económica a realizar poda ser sostible ó xerar uns ingresos garantidos no tempo. Por tanto, non é unha obra cunha inversión que precise continuamente achegas públicas para o seu mantemento.

Así mesmo, sinalar que no caso do Pazo dos Condes,  a actual proposta de uso hoteleiro aproxímase máis ao seu uso primitivo xa que xa tivo no pasado un uso residencial.

Rehabilitación, conservación e posta en valor dos inmobles

A rehabilitación do conxunto ten como obxectivo prioritario a revitalización do mesmo para usos culturais e turísticos, sen que deixe en ningún momento de ser público.

A propia experiencia de aloxarse nun conxunto histórico conforma un recurso turístico propiamente dito e convértese nun reclamo en si mesmo. Non hai que esquecer que dentro das murallas da fortaleza imprimiuse o Misal de Monterrei, o primeiro incunable galego.

Os recursos investidos poñerán en valor o investimento ao tempo que se manterá o seu uso como Ben de Interese Cultural público, se incrementará a riqueza turística da comarca e se atraerán a máis visitantes de novos segmentos de público.

Máximo respeto ao carácter dos edificios orixinais

Tanto no que respecta aos elementos construtivos como aos acabados e distribución dos espazos, a intervención respecta ao máximo o carácter dos edificios orixinais.

Promóvese o uso de materiais reciclables e sostibles na súa produción, vida útil e eliminación cando isto último sexa necesario.

Tanto o procedemento como as propias obras que se están a realizar na Fortaleza de Monterrei dan cumprimento aos requisitos esixidos na lexislación vixente e están baixo a supervisión de Patrimonio que realiza as inspeccións necesarias.

Maior grao de accesibilidade e funcionalidade

Máximo respecto pola súa condición de Ben de Interese Cultural, así como pola súa riqueza patrimonial e a súa condición de visitable por calquera cidadán.

Calidade turística como elemento diferencial

Mantemento da condición de visitable

A riqueza patrimonial do conxunto poderá ser apreciada en todo momento polos visitantes dado que se manterá a súa condición de visitable e público.

Todo o conxunto será visitable, salvo exclusivamente o espazo concreto destinado a dependencias destinadas a habitacións para os hóspedes do Parador. Tanto o resto das estancias que conforman o Parador como o resto do conxunto histórico, o 83% da superficie e a totalidade dos espazos exteriores poderán ser visitados por todos os cidadáns como corresponde á súa condición de Ben de Interese Cultural e público.

Ademais, as obras de rehabilitación, van a permitir que zonas que antes non eran accesibles ao público agora sexan tamén visitables, como é o caso do Xardín e da Torre de Damas.  

Cumprimento estrito do proxecto

As obras do Castelo de Monterrei cumpren estritamente o Proxecto para a rehabilitación e adecuación da Fortaleza de Monterrei, primeira fase que obtivo licenza do Concello de Monterrei o 14 de agosto de 2013, con nº de expediente URB 2013-16. O día 10 de xaneiro de 2014 ten entrada o complementario do proxecto básico e de execución de rehabilitación da Fortaleza de Monterrei para o seu acondicionamento para uso hoteleiro que ten por obxecto o acondicionamento da fortaleza para uso turístico.

As obras estanse executando correctamente segundo o previsto e en todo momento contan cos pertinentes permisos.

Parador turístico

A apertura ao uso como Parador do castelo permitirá que esta zona de Galicia conte cunhas instalacións turísticas distinguidas pola calidade e a excelencia e que dotarán de valor engadido á experiencia de viaxar pola Galicia interior. A propia experiencia de aloxarse nun conxunto histórico, que conforma un recurso turístico propiamente dito, converterase así nun reclamo en si mesmo.

Aloxarse en Monterrei permitirá coñecer dende unha nova perspectiva o Camiño de Santiago, as augas mineromedicinais de Galicia, os recursos enolóxicos e gastronómicos da zona, así como as singularidades etnográficas e culturais, como os Entroidos ou as festas de exaltación de produtos de calidade. Ao tempo, o feito de que a zona conte con este novo aloxamento reforzará de forma notable a oferta turística da comarca dado que a situación do Parador no castelo permitirá que Verín-Monterrei conte por primeira vez cun establecemento de catro estrelas e aberto todos os días do ano.

En canto ao actual parador de Verín, a súa reforma requiriría unha nova inversión pública a sumar á do Castelo co correspondente dispendio.

Compatibilidade de usos

Os máis de 16 castelos que albergan Paradores Nacionais por toda España, así como as numerosas experiencias internacionais en países como Francia, Irlanda ou Escocia, evidencian a compatibilidade de condición de Conxunto Histórico e uso hoteleiro.

Podemos destacar o Parador de Conde de Gondomar, situado na Fortaleza de Monterreal en Baiona, o Parador de Ribas do Sil, emprazado no antigo mosteiro beneditino de Santo Estevo, o Hostal dos Reis Católicos, ou o recen inaugurado Parado de Corias ubicado no mosteiro de San Xoán Bautista declarado Monumento Histórico-Artístico Nacional, por citar algún dos múltiples exemplos.